شرایط و مراحل احداث گلخانه

گلخانه‌ ها به منظور تولید میوه ‌ها و گل‌ ها در خارج از فصل و همچنین برای تولید گیاهان زینتی ایجاد می ‌شوند. این روش سال ها است که در اروپا مورد استفاده قرار می گیرد.

اما در سال ‌های اخیر به دلیل استفاده بهینه از خاک و آب و ایجاد فرصت‌ های شغلی در سراسر جهان، گسترش یافته است. گلخانه بخشی از فضا است که شرایط طبیعی در آن قابل کنترل هستند و برای کشت متراکم و تولید محصولات خارج از فصل یا خارج از محیط طبیعی، فضای مناسبی فراهم می ‌کند.

استفاده کمتر از آب یکی از مزایای استفاده از گلخانه است که به دلیل بحران آب در کشورها، بسیار مهم است. همچنین، کاهش کیفیت خاک ‌های حاصلخیز به دلیل کمبود آب در روش سنتی کشاورزی وجود دارد؛ اما با استفاده از گلخانه و کنترل شرایط، مشکل کمبود آب حل شده و علاوه بر اینکه این مسئله را رفع می ‌کند، به افزایش تولید محصولات کشاورزی در واحد سطح نیز کمک می‌ کند.

در کشاورزی سنتی، همه چیز به شانس بستگی دارد و کشاورزان منتظر رحمت الهی یا پایان توفان هستند. اما در کشاورزی مدرن، تمام عوامل مؤثر در رشد گیاهان تحت کنترل قرار می ‌گیرند.

بنابراین، میزان خطر وابسته به شرایط طبیعی در کشاورزی به طور قابل توجهی کاهش می ‌یابد. به علاوه، گلخانه ‌ها قادرند زمان برداشت محصول را کنترل کنند، به این معنی که می ‌توان محصول را در زمانی که تقاضای بازار بالا است، به بازار عرضه کرد و سود بیشتری کسب کرد. همچنین، گلخانه ‌ها قادرند در اقلیم‌ های مختلف، محصولات با بازدهی بالا را پرورش دهند.

استفاده از گلخانه‌ ها می ‌تواند جلوی صادرات ارز از کشور را بگیرد و محصولات داخلی را در بازار عرضه کند. در نهایت، باید اشاره کرد که به دلیل کنترل شرایط رشد مناسب در گلخانه‌ ها، محصولات گلخانه‌ ای کیفیت بسیار بالاتری نسبت به محصولات کشاورزی سنتی دارند و به طور کلی مورد ترجیح مشتریان قرار می‌ گیرند.

این باعث می‌ شود محصولات گلخانه ‌ای سودآوری بیشتری نسبت به محصولات مشابه در روش کشاورزی سنتی داشته باشند. با استفاده از گلخانه ‌ها، می ‌توان خروج ارز از کشور را به حداقل رساند و به جای آن، محصولات محلی را به بازار عرضه کرد.

در نهایت، با توجه به کنترل شرایط محیطی در گلخانه‌ ها، می‌ توان به محصولات با کیفیت و برتری بالا دست یافت. این امر به طور قابل توجهی سودآوری محصولات را افزایش داده است در مقابل ریسک ‌هایی که در کشاورزی سنتی وجود دارد.

به طور خلاصه، احداث گلخانه‌ ها به دلیل کنترل شرایط محیطی و قابلیت تولید محصولات در هر زمانی، کاهش مصرف آب، افزایش بازدهی و کیفیت محصولات، کاهش خطر وابستگی به شرایط طبیعی و تأمین نیازهای بازار، به عنوان روشی پیشرفته و سودآور در کشاورزی مورد استفاده قرار می ‌گیرد.

دلایل اقتصادی برای کشت گلخانه ای

یکی از دلایل مهم اقتصادی برای کشت گلخانه، افزایش تعداد برداشت ‌ها در سال است. با استفاده از گلخانه، می‌ توان در طول سال بیشترین مقدار محصول را برداشت کرد. همچنین، در گلخانه میزان محصولاتی که در هر واحد سطح زیر کشت قرار می ‌گیرند، بسیار بیشتر است.

با استفاده از گلخانه، می‌ توان زمان بهره برداری از محصول را مشخص کرد و محصول را در زمان مناسب برداشت کرد. همچنین، با استفاده از گلخانه، نیاز به تعداد کارگران کمتری برای کشت و مراقبت از محصول وجود خواهد داشت.

اما همانطور که در هر کسب و کاری وجود دارد، گلخانه نیز مشکلاتی دارد. برخی از سختی‌ های کار در گلخانه شامل هزینه‌ های بالایی است که برای شروع این کسب و کار نیاز است. اما این هزینه ‌ها اغلب برای تجهیزات گلخانه صرف می ‌شود و تنها یک بار در آغاز کسب و کار رخ می ‌دهد.

کارشناسان معتقدند که اگر بازاریابی محصولات خوبی داشته باشید، حدود سه سال طول می ‌کشد تا هزینه ‌های اولیه شما جبران شود. مسئله دیگر مربوط به کشاورزی گلخانه‌ ای، نیاز به مراقبت دقیق و مداوم در این نوع کشت است. به عنوان مثال، حتی یک فراموشی از نظر دمای گلخانه در یک شب زمستانی می ‌تواند تمام زحمات شما در چند ماه قبل را بی ‌اثر کند.

عملکرد تولیدات گلخانه ای

مزایای اصلی تولیدات گلخانه‌ای نسبت به تولید در فضای باز شامل موارد زیر است: ایجاد اشتغال زیاد، مصرف آب کمتر و افزایش تولید در هر واحد سطح.

در جدول شماره 2، عملکرد برخی از محصولات گلخانه ‌ای آورده شده است. به عنوان مثال، خیار در هر سال دو بار کشت می‌ شود و در هر هزار متر مربع حدود 25-30 تن محصول تولید می ‌شود. همچنین، هر هزار متر مربع گلخانه برای تولید خیار، اشتغالی در حدود 1.5-1 نفر ایجاد می ‌کند.

این الگو به همین ترتیب برای سایر محصولات نیز آورده شده است. حداقل سطح اقتصادی برای احداث یک گلخانه حدود 2500 متر مربع است و نیاز به 3000 متر مربع زمین مناسب دارد.

مواردی که قبل از احداث گلخانه باید بدانیم

1. انتخاب نوع گلخانه

گونه های مختلفی از گلخانه ها، به لحاظ نوع تولید و ساختار، وجود دارند.

تقسیم بندی گلخانه ها بر اساس نوع تولید

گلخانه های تولید سبزی و صیفی

گلخانه‌ ها شامل محصولاتی هستند مثل خیار، گوجه ‌فرنگی، توت فرنگی، فلفل، بادمجان، طالبی و سبزیجات برگی مانند ریحان و شاهی.

گلخانه های تولید گل و گیاهان زینتی

تولید گل های شاخه بریده مانند رز، ژربرا، گلایول و داودی، و همچنین گل های آپارتمانی، از جمله گل هایی است که در گلخانه ها انجام می‌ شود.

سالن های گلخانه ای تولید قارچ دکمه ای و قارچ صدفی

از نظر نوع سازه گلخانه ها به دو دسته چوبی یا سنتی و مدرن یا فلزی تقسیم می ‌شود.

گلخانه های چوبی

گلخانه‌ هایی که ساختار اصلی آن ‌ها از چوب و پلاستیک استفاده می‌ کنند، ساختمان‌ هایی هستند که ارتفاع آن ‌ها حدود 2 تا 3 متر است. این گلخانه ‌ها دارای سیستم گرمایش و تهویه مناسبی نیستند و به دلیل ارتفاع کم، مناسب برای کشت محصولات مانند خیار و گوجه فرنگی نمی ‌باشند.

مزیت این گلخانه ‌ها قیمت ارزان ساخت هر واحد آن ‌ها است، اما به دلیل شرایط نامناسب داخلی برای رشد گیاهان، معمولاً تولید در واحد سطح آن ‌ها نسبت به گلخانه‌ های مدرن بسیار کمتر است.

به دلیل موارد فوق، این نوع گلخانه ‌ها توسعه نیافته است و گلخانه‌ های چوبی که قبلاً ساخته شده ‌اند، به تدریج به گلخانه‌ های مدرن تبدیل می ‌شوند.

گلخانه های فلزی یا مدرن

این گلخانه‌ ها ساختاری فلزی دارند و معمولاً با پوششی از پلاستیک ضد اشعه ماوراء بنفش (UV) می‌ باشند. آن‌ ها دارای سیستم مناسب گرمایش و تهویه هستند. ارتفاع این نوع گلخانه‌ ها بیش از 4.5 متر است و به دلیل شرایط مناسب برای رشد گیاهان در این سازه، عملکرد آن‌ ها در واحد سطح نسبت به گلخانه‌ های چوبی بیشتر است.

قطعات در گلخانه‌ های فلزی با استفاده از پیچ و مهره قابل جدا شدن یا با جوش به هم متصل می ‌شوند. هزینه ساخت گلخانه ‌های با قابل جداشدن با استفاده از پیچ و مهره نسبت به سیستم جوشی حدود 15-20٪ بیشتر است، اما نصب آن‌ ها آسان تر است و تغییرات در سازه نیز راحت‌ تر است. در جدول شماره ۱، مزایا و معایب انواع سازه‌های مختلف گلخانه آورده شده است.

تیپ های مختلف سازه های موجود, مزایا و معایب  در جدول شماره زیر نشان داده شده است.

عیوب مهم	مزایای مهم	نوع دریچه	مصالح	تیپ گلخانه
تولید کم- آفات وبیماریهای زیاد و عمرکم	ارزان	بدون دریچه	چوب-پلاستیک	چوبی
افزایش مصرف سوخت	آلودگی کم و عمر زیاد	جانبی-سقفی	لوله گالوانیزه-پلاستیک	تونلی:تک واحدی
گران	تهویه خوب, قابل اتوماتیک شدن	جانبی-سقفی	لوله گالوانیزه-پلاستیک	پیوسته:چند واحدی
بسیار گران ، هزینه سوخت بالا	استحکام بالا، عمرطولانی تهویه خوب –قابل اتوماتیک شدن	جانبی- سقفی	اسکلت فلزی-شیشه	شیشه ای

سالن های گلخانه ای تولید قارچ های خوراکی

کارگاه‌ های تولید قارچ خوراکی معمولاً به صورت ساختمان‌ های معمولی از بلوک، آجر و سیمان ساخته می ‌شوند. در این کارگاه‌ ها، امکانات گرمایش، سرمایش و رطوبت‌ساز نصب می ‌شود.

بعضی از کارگاه‌ های تولید قارچ به صورت گلخانه احداث می ‌شوند. اما به دلیل اینکه رشد قارچ به نور کمی نیاز دارد، پوشش گلخانه ‌ها از پلاستیک ‌های رنگی با استفاده از نور کم‌ تر انتخاب می ‌شود.

قارچ های خوراکی که در ایران پرورش داده می ‌شوند عبارتند از قارچ دکمه ‌ای و قارچ صدفی. برای تولید قارچ دکمه‌ ای، به علاوه‌ سالن ‌های پرورش، نیاز به کارگاه تولید کمپوست هم وجود دارد. تولید کمپوست ممکن است باعث آلودگی محیط شود، بنابراین این کارگاه ‌ها باید در مناطقی خارج از مناطق مسکونی و با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست احداث شوند.

بستر پرورش قارچ صدفی شامل کاه و کلش غلات است. این نوع قارچ نیازی به کمپوست ندارد و باعث آلودگی محیط نمی‌ شود. بنابراین می ‌توان در مناطق مسکونی هم به پرورش آن اقدام کرد و نیازی به مجوز سازمان حفاظت محیط زیست ندارد.

انواع بسترهای کاشت محصولات گلخانه

کاشت گیاهان در گلخانه ‌ها به دو روش خاکی و هیدروپونیک (بدون استفاده از خاک) می ‌باشد. در روش خاکی، ریشه‌ های گیاه در خاک قرار می ‌گیرد. این روش نیاز به مدیریت ساده‌ تری دارد و برای تغذیه گیاه کار زیادی نمی ‌برد. اما در این روش، بعضی از مواد غذایی برای گیاه قابل دسترس نیستند و باعث بروز بیماری‌ های مربوط به خاک می ‌شود.

در روش هیدروپونیک، ریشه ‌های گیاه در محیطی مانند پرلایت، پشم سنگ، لیکا، ماسه و … قرار می ‌گیرد و مواد غذایی برای گیاه به صورت مستقیم در دسترس آن قرار می‌ گیرد. استفاده از روش هیدروپونیک منجر به کاهش مصرف آب، کم شدن بیماری ‌های خاکی و افزایش عملکرد در واحد سطح گلخانه می‌ شود.

اما این روش نیاز به دانش فنی بالا و مدیریت تخصصی دارد و هزینه ساخت گلخانه نیز بیشتر است (به طور متوسط 15-20 درصد افزایش می ‌یابد).

شرایط لازم برای احداث گلخانه

برای احداث هر گلخانه باید موارد ذیل مد نظر قرار گیرد.

مکان مناسب برای ساخت گلخانه، زمینی است که دارای خصوصیات خاصی باشد. این خصوصیات شامل بافت متوسط خاک، زهکشی مناسب، عدم وجود شوری و قلیائیت بالا، و عدم وجود آهک و گچ است. همچنین، بهتر است مکان گلخانه نزدیک به جاده‌ های اصلی یا دسترسی آسان به جاده‌ ها باشد.

شیب‌ های تند و مناطقی که باد زیادی در آن ها وجود دارد، برای احداث گلخانه مناسب نیستند. همچنین، ابعاد زمین باید به گونه ‌ای انتخاب شود که بتوان گلخانه‌ ها را در جهت شمال-جنوب قرار داد.

برای ساخت گلخانه، نیاز به آب کافی و با کیفیت مناسب است. حداقل میزان آب مورد نیاز برای هر 1000 مترمربع گلخانه در هر شبانه‌ روز در فصل تابستان 10-8 مترمکعب است. براساس میزان آب موجود و نیاز به آب، می ‌توان مساحت مناسب برای ساخت گلخانه را تعیین کرد.

علاوه بر مقدار آب، کیفیت آب هم از اهمیت بالایی در تولید محصولات گلخانه ‌ای است. گیاهان قدرت متفاوتی در تحمل املاح موجود در آب آبیاری دارند. شوری یا EC آب، عامل محدود کننده ‌ای برای کشت گیاهان گلخانه‌ ای است.

در جدول زیر، مقادیر قابل قبول EC برای برخی از محصولات گلخانه‌ای ذکر شده است. اگر مقدار EC از این حدود بیشتر شود، عملکرد محصول کاهش می‌ یابد.

EC مناسب برای کشت محصولات گلخانه ای

نوع محصول	EC قابل قبول ds/m
خیار	2
گوجه فرنگی	2/5
توت فرنگی	1
فلفل	2
خربزه	2
گل رز	1/3
آلسترومریا	1/5
لیسیانوس	2
گلایول	2

اخذ جواز احداث گلخانه از وزارت جهاد کشاورزی

برای راه ‌اندازی یک گلخانه، باید چند مرحله را طی کنید. اما مهمترین قدم، دریافت مجوز از سازمان جهاد کشاورزی است. این سازمان قبل از اعطای مجوز، چندین شرط را برای شما تعیین می ‌کند. اما مهم ‌ترین شرط، وجود تجهیزات اساسی برای گلخانه مورد نظر شما است. این تجهیزات اغلب مرتبط با کنترل دما و آب رسانی در گلخانه هستند.

برای سیستم گرمایش، به تجهیزات زیر نیاز دارید: سیستم مرکزی شوفاژ (مناسب برای گلخانه‌های بزرگتر از ۴/۰ هکتار) که از بخار آب استفاده می‌ کند، و بخشی که به سیستم بخاری منفرد یا تراکمی، بخاری کنوکسیونی یا همرفتی، و بخاری تابشی با انرژی پایین معروف است.

سیستم سرمایش نیز دو بخش اصلی دارد: سیستم خنک کننده تابستانی و سیستم خنک کننده زمستانی. در سیستم خنک کننده تابستانی، معمولاً از فن و پد (که رایج‌ترین نوع است) و سیستم خنک کننده مه پاش استفاده می‌ شود. در سیستم خنک کننده زمستانی، لازم است سیستم تیوپ-پنکه نیز مورد تأیید کارشناس سازمان جهاد کشاورزی قرار گیرد.

علاوه بر این، شرایط سازمان نیاز به خرید و راه‌ اندازی ژنراتور (برای برق اضطراری)، ترموستات و سیستم آبیاری تحت فشار را هم دارد. این شرایط برای انجام بازدید اولیه توسط سازمان لازم است.

پس از آماده‌سازی گلخانه، برای دریافت مجوز، ابتدا باید به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مراجعه کنیم و مدارک مورد نیاز را ارائه دهیم. این مدارک عبارتند از:

1. سند مالکیت (رسمی، قولنامه یا اجاره نامه شش ساله) که باید توسط یک نهاد رسمی مثل شورای محل یا جهاد کشاورزی تأیید شده باشد.

2. پروانه بهره‌ برداری از چاه یا مدارک رسمی که نشان دهنده منبع آب مورد استفاده از قنات، چشمه، رودخانه یا کانال است.

3. نتیجه مثبت آزمایش آب مورد استفاده در گلخانه، که باید از یک آزمایشگاه معتبر استان تهیه شود.

4. معرفی یک کارشناس کشاورزی برای همکاری در گلخانه‌ هایی که سطح زیر کشت آن‌ها بیش از ۵۰۰۰ متر مربع است.

بعد از ارائه مدارک و تأیید آن ها توسط سازمان، و پس از بازرسی و تأیید کارشناس بازرس درباره وضعیت اولیه گلخانه، مجوز شما صادر خواهد شد.

آمارهای سازمان جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۶ نشان می‌ دهد که متوسط عملکرد گوجه‌ فرنگی در هر هکتار زمین زراعی حدود ۴۲ تن و در هر هکتار گلخانه حدود ۲۸۷ تن بوده است. همچنین، عملکرد گوجه‌فرنگی در گلخانه‌ ها با استفاده از روش هیدروپونیک می ‌تواند به ۴۰۰ تن در هکتار نیز برسد.

این آمارها نشان می ‌دهد که استفاده بهتر از زمین و منابع آب در کشت گلخانه‌ ای منجر به افزایش بهره‌ وری شده است.

هزینه ساخت هر متر مربع گلخانه (از جمله سازه و پوشش) بسته به نوع تجهیزات مورد استفاده، حدوداً ۱۳۰ هزار تومان است. این هزینه شامل مواردی مانند سیستم سرمایشی، گرمایشی، آبیاری، دریافت مجوز و غیره نمی‌ شود. بنابراین، احداث گلخانه با هزینه‌ های قابل توجهی همراه خواهد بود.

تجهیزات و ادوات مورد نیاز در گلخانه ها

الف- انواع سیستم گرمایشی:

سیستم مرکزی:

برای گلخانه‌ هایی با مساحت بیش از ۴/۰ هکتار، معمولاً از سیستم شوفاژ استفاده می ‌شود که از بخار آب یا آب گرم بهره می ‌برد.

سیستم موضعی:

بخاری ‌ها به سه دسته تقسیم می ‌شوند: بخاری‌ های منفرد یا تراکمی، بخاری ‌های کنوکسیونی یا همرفتی، و بخاری ‌های تابشی با انرژی پایین.

ب- انواع سیستم سرمایشی:

1- سیستم خنک کننده تابستانه:

1. یکی از رایج‌ ترین سیستم‌ های خنک‌کننده در تابستان برای گلخانه‌ ها، سیستم خنک کننده با استفاده از فن و پد است.

2. سیستم خنک کننده تبخیری (مه‌پاش)

2-سیستم خنک کننده زمستانه:

2-1- سیستم تیوپ– پنکه

سایر تجهیزات مورد نیاز گلخانه:

• ۱. ژنراتور برق اضطراری
• ۲. ترموستات
• ۳. سیستم آبیاری فشاری